Có bao giờ bạn nhìn con mình say sưa cắm mặt vào màn hình máy tính, điện thoại và tự hỏi: “Thế giới ảo này đang thực sự thay đổi bộ não của con như thế nào?”? Hay có khi nào bạn tự cảm thấy mình khó tập trung vào một cuốn sách dài, thay vào đó là thói quen lướt web, kiểm tra tin nhắn liên tục? Nếu có, thì bạn không hề đơn độc. Một bài báo khoa học rất có uy tín mang tên “Ảnh hưởng của mạng Internet đối với giới trẻ: Cái nhìn từ phía khoa học thần kinh“[1] do tác giả Thùy Linh (Đại học Ngoại ngữ, ĐHQGHN) thực hiện đã dành sự quan tâm để giải mã những câu hỏi này, và kết quả thật sự rất thú vị.
Chúng ta đang sống trong một thời đại mà Internet đã trở thành một phần không khí để thở. Đặc biệt với thế hệ trẻ, các em lớn lên cùng với smartphone, máy tính bảng và được mệnh danh là “thế hệ kỹ thuật số“, những công dân bản địa của thế giới mạng. Trong khi đó, nhiều bậc phụ huynh và thầy cô chúng ta lại giống như những “người nhập cư”, đang cố gắng bắt kịp với tốc độ công nghệ. Sự khác biệt này đôi khi tạo ra một khoảng cách, và việc hiểu rõ tác động của Internet đến bộ não non trẻ là chìa khóa để chúng ta đồng hành cùng con một cách hiệu quả.
Mặt Trái Của Những Cú Nhấp Chuột và Lượt Lướt
Hãy bắt đầu với hoạt động phổ biến nhất: tìm kiếm thông tin. Internet như một thư viện khổng lồ, cung cấp tri thức chỉ sau vài cú click. Điều này thật tuyệt vời, và tác giả Thùy Linh chỉ ra rằng khi chúng ta tìm kiếm trực tuyến, thùy trán – vùng não chịu trách nhiệm cho những suy nghĩ phức tạp như phân tích, tổng hợp – hoạt động rất tích cực. Não bộ được kích thích.
Tuy nhiên, thói quen này cũng kéo theo những hệ lụy. Tác giả cho biết khi thông tin luôn trong tầm tay, chúng ta có xu hướng nhớ “địa chỉ” tìm kiếm hơn là ghi nhớ chính thông tin đó. Nói cách khác, Internet đang trở thành một “ổ cứng di động” cho bộ nhớ của chúng ta. Điều này có thể dẫn đến một lối tư duy nhanh nhưng hời hợt, thiếu đi sự kiên nhẫn để đào sâu suy nghĩ, để “ngấm” một vấn đề phức tạp.
Một thói quen nguy hiểm khác mà hầu hết giới trẻ (và cả người lớn) mắc phải chính là “đa nhiệm” – vừa làm bài tập, vừa nhắn tin, vừa lướt mạng xã hội. Chúng ta tưởng rằng mình đang làm được nhiều việc, nhưng thực chất bộ não đang bị phân mảnh sự chú ý. Tác giả giải thích rằng hệ quả là công việc mất nhiều thời gian hơn để hoàn thành, chất lượng kém đi, và chúng ta dễ mắc lỗi hơn. Sự tập trung sâu – thứ rất cần thiết cho việc học và làm – đang trở nên khan hiếm.
Trò Chơi Điện Tử: Con Dao Hai Lưỡi
Đối với nhiều bạn trẻ, trò chơi điện tử là niềm đam mê. Nghiên cứu đã chỉ ra một số mặt tích cực không ngờ. Khi chơi game, não giải phóng một chất tạo ra cảm giác vui sướng, hưng phấn. Loại hormone này cũng giúp củng cố trí nhớ và tăng hứng thú học tập. Một số game đòi hỏi phản xạ nhanh, quan sát tinh tế, giúp rèn luyện kỹ năng phối hợp tay-mắt và xử lý tình huống. Thậm chí, có những nghiên cứu được tác giả dẫn chiếu cho thấy các game thủ giỏi có thể điều khiển máy bay không người lái rất thành thạo.
Nhưng cũng chính cơ chế này tạo nên cạm bẫy. Nó khiến người chơi cảm thấy thèm thuồng, muốn chơi tiếp và có thể dẫn đến nghiện. Tác giả Thùy Linh cảnh báo việc chơi game quá nhiều, đặc biệt là các game hành động, có thể kích thích phần não liên quan đến cảm xúc và sự bốc đồng hoạt động quá mức, trong khi phần não kiểm soát quyết định và suy nghĩ logic lại bị ức chế. Điều này lý giải tại sao một số bạn trẻ sau khi dành nhiều giờ chơi game lại trở nên thiếu kiên nhẫn, khó kiểm soát cảm xúc và đưa ra những quyết định thiếu suy nghĩ. Hội chứng tăng động giảm chú ý (ADHD)[2] khi mà có các biểu hiện khác tương đồng.
Đáng lo ngại hơn là những trò chơi bạo lực. Tác giả chỉ ra chúng có thể khiến người chơi trở nên trơ cảm với cảm xúc, giảm đi sự sợ hãi trước các hành vi bạo lực, và tăng những suy nghĩ hung hăng trong đời sống thực.
Mạng Xã Hội: Kết Nối Ảo Và Nỗi Cô Đơn Thật
Facebook, Instagram, TikTok… đã trở thành một phần không thể thiếu. Chúng giúp giới trẻ kết nối với bạn bè, thể hiện bản thân và tìm kiếm sự công nhận từ cộng đồng. Đó là những điều rất tích cực.
Thế nhưng, cơ chế của mạng xã hội được thiết kế để gây nghiện. Tác giả Thùy Linh phân tích rằng mỗi lượt “thích”, một bình luận, một tin nhắn mới đều là một kích thích nhỏ, khiến chúng ta muốn kiểm tra liên tục. Chúng ta rơi vào vòng xoáy chờ đợi sự phản hồi, mong ngóng những thông báo mới. Khi không được online, nhiều người cảm thấy bồn chồn, lo lắng.
Một nghịch lý đáng buồn mà tác giả đề cập là: càng kết nối nhiều trên mạng xã hội, người ta càng có thể cảm thấy cô đơn. Những tương tác ảo, những dòng tin nhắn nhanh gọn, khó lòng thay thế được sự ấm áp của một cuộc trò chuyện mặt đối mặt, một cái ôm, hay một ánh mắt cảm thông. Chúng ta có hàng trăm “bạn bè” online, nhưng lại có thể thiếu vắng những kết nối sâu sắc ngoài đời thực.
Vai Trò Của Chúng Ta – Những Người Làm Cha Mẹ, Nhà Giáo Dục
Trước một bức tranh vừa có ánh sáng vừa có bóng tối như vậy, điều quan trọng nhất không phải là cấm đoán, mà là định hướng. Internet là một công cụ đắc lực, nhưng nó cần được sử dụng một cách khôn ngoan và có sự giám sát.
Chúng ta cần trò chuyện với con về những lợi ích và rủi ro trên mạng. Hãy hướng dẫn con cách sử dụng Internet để học tập, khám phá những điều bổ ích, thay vì chỉ giải trí đơn thuần. Tác giả Thùy Linh cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của trường học và giáo viên trong việc này. Một số trường học đã bắt đầu tích hợp việc giáo dục kỹ năng sống vào chương trình, dạy trẻ cách trở thành những công dân số có trách nhiệm.
Việc đọc sách in mang lại nhiều tác dụng đối với trí tuệ và sức khỏe tinh thần, tăng tính kết nối giữa trẻ và cha mẹ. Nghiên cứu chỉ trích dẫn chỉ ra rằng việc đọc sách in giúp chúng ta hiểu sâu và nhớ lâu hơn so với đọc trên màn hình. Thêm vào đó ánh sáng xanh từ các thiết bị điện tử và vô số sự gián đoạn (thông báo, quảng cáo) khiến não bộ khó lòng tập trung và ghi nhớ thông tin một cách hiệu quả. Vì vậy, hãy khuyến khích con đọc sách giấy, cùng con đến thư viện, và tạo ra những khoảng thời gian không có thiết bị điện tử trong gia đình.
Lời kết
Qua nghiên cứu tác giả Thùy Linh đã cho chúng ta một cái nhìn toàn diện về những nguy hại có thể xảy ra đối với trẻ em trong thời đại Internet hiện nay. Internet giống như một dòng “sông chảy xiết“, mang theo rất nhiều phù sa màu mỡ nhưng cũng ẩn chứa những xoáy nước nguy hiểm. Các bé cần sữ hỗ trợ để có thể thích nghi và sống chung với dòng sông này. Nhiệm vụ của chúng ta không phải là ngăn con lại bên bờ sông, mà là dạy con biết bơi, biết cách tận dụng dòng chảy để vươn xa, đồng thời tránh được những hiểm nguy. Bằng sự hiểu biết và đồng hành đúng đắn, chúng ta hoàn toàn có thể giúp thế hệ trẻ phát triển một cách toàn diện nhất trong kỷ nguyên số này.
